Socjalizacja to proces kształtowania ludzkich zachowań, który trwa przez całe życie w środowisku społecznym
Właśnie w tej najbliższej człowiekowi grupie społecznej dokonuje się jeden z bardzo ważnych procesów, a mianowicie proces socjalizacji najmłodszego pokolenia, dzięki któremu małe dziecko staje się człowiekiem dorosłym, osobą przygotowaną do uczestnictwa w społeczeństwie. Przy szerokim rozumieniu socjalizacji Z. Tyszka określa nią „całokształt wpływów jakimi dziecko podlega i to zarówno wychowujących i kształtujących, jak i niezamierzonych oddziaływań poprzez osoby, z którymi przebywa oraz poprzez sytuacje w jakich uczestniczy. Ma to istotny wpływ na rozwój osobowości, kształcenie i stawanie się członkiem określonej społeczności, a także przygotowanie do pełnienia ról społecznych”.
W procesie socjalizacji dziecko poznaje podstawy interakcji społecznych, życia i funkcjonowania w grupie, poznaje normy i zachowania społeczne oraz kształtuje swoją osobowość i cechy charakteru. Jednym z najważniejszych obszarów tego rozwoju jest przygotowanie do ról kobiet i mężczyzn.
Tradycyjnie socjalizacja była procesem dziedziczenia stabilnej hierarchii wartości, w której młody człowiek nabywał umiejętności umożliwiające mu prawidłowe funkcjonowanie w środowisku społecznym, w którym żył. Najważniejszą podstawą socjalizacji była rodzina. Pokolenie starsze, bardziej doświadczone, przekazywało młodszym wiedzę, przekonania i uniwersalne wartości w stabilnym, uporządkowanym i przewidywalnym świecie społecznym.
Istnieją dwie podstawowe fazy: socjalizacja pierwotna (faza początkowa), która obejmuje wiek niemowlęcy i małe dzieci, oraz socjalizacja wtórna (faza permanentna), która ma miejsce w długim okresie i obejmuje okres dojrzewania i dorosłość. Procesy w tych dwóch fazach życia jednostki zachodzą dzięki tym samym mechanizmom (autoryzacja, naśladownictwo, przekaz symboliczny), ale w różny sposób wpływają na ich tożsamość. W procesie socjalizacji pierwotnej dziecko kształtowane jest przez środowisko społeczne, natomiast osoba dorosła w procesie socjalizacji wtórnej aktywnie uczestniczy w życiu społecznym, uczestniczy w kulturze, czyli pomaga kształtować wzorce zachowań.[1]
Proces socjalizacji jest fundamentalnym mechanizmem, dzięki któremu jednostka staje się częścią społeczeństwa, przyswajając jego normy, wartości, zachowania i role społeczne. Socjalizacja odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu osobowości człowieka oraz jego umiejętności funkcjonowania w ramach grupy społecznej. Proces ten rozpoczyna się już w momencie narodzin i trwa przez całe życie, choć jego intensywność i charakter zmieniają się w różnych fazach rozwoju jednostki.
W socjologii socjalizacja jest rozumiana jako dwukierunkowy proces interakcji pomiędzy jednostką a społeczeństwem. Z jednej strony, jednostka przyswaja normy i wartości, które umożliwiają jej funkcjonowanie w społeczeństwie, z drugiej strony, społeczeństwo kształtuje jednostkę poprzez różne instytucje i mechanizmy społeczne. Socjalizacja pozwala na integrację jednostki z grupą społeczną, umożliwiając jej pełnienie różnych ról społecznych i uczestniczenie w życiu społecznym.
Proces socjalizacji można podzielić na dwa główne etapy: socjalizację pierwotną i socjalizację wtórną. Socjalizacja pierwotna zachodzi w dzieciństwie, głównie w rodzinie, która jest pierwszą i najważniejszą instytucją socjalizacyjną. To w rodzinie dziecko uczy się podstawowych norm społecznych, takich jak sposób komunikowania się, zachowania zgodne z oczekiwaniami społecznymi oraz role płciowe. Rodzina kształtuje także pierwsze postawy emocjonalne, społeczne i moralne dziecka. Rodzice, jako pierwsi opiekunowie, pełnią kluczową rolę w tym procesie, modelując zachowania, które dziecko naśladuje i przyswaja.
Socjalizacja wtórna rozpoczyna się w późniejszym okresie dzieciństwa i trwa przez całe życie. W tym etapie jednostka wchodzi w kontakt z różnymi instytucjami społecznymi, takimi jak szkoła, grupa rówieśnicza, miejsce pracy, media, a także różne organizacje i grupy społeczne. Każda z tych instytucji odgrywa istotną rolę w kształtowaniu tożsamości jednostki oraz jej kompetencji społecznych. Szkoła, na przykład, nie tylko przekazuje wiedzę i umiejętności, ale także kształtuje postawy społeczne, takie jak poszanowanie dla autorytetu, umiejętność współpracy w grupie czy odpowiedzialność.
Grupy rówieśnicze odgrywają szczególnie ważną rolę w procesie socjalizacji w okresie adolescencji. W tym czasie młodzież zaczyna poszukiwać własnej tożsamości, często dystansując się od wpływów rodziny i zwracając większą uwagę na opinie i zachowania rówieśników. Grupy rówieśnicze stają się areną, na której jednostka eksperymentuje z różnymi rolami społecznymi, normami i wartościami, co pozwala na kształtowanie własnej tożsamości.
Media, jako istotny element współczesnego społeczeństwa, mają również znaczący wpływ na proces socjalizacji. Przekazują one wzorce zachowań, normy społeczne i wartości, które jednostka przyswaja, często nieświadomie. Reklamy, filmy, programy telewizyjne, a także media społecznościowe kształtują postrzeganie rzeczywistości i wpływają na oczekiwania wobec różnych ról społecznych.
Proces socjalizacji jest także ściśle związany z kształtowaniem się tożsamości jednostki. Tożsamość jest zbiorem cech, przekonań, wartości i postaw, które definiują, kim jest dana osoba i jak postrzega siebie w kontekście społecznym. W procesie socjalizacji jednostka nie tylko przyswaja określone role społeczne, ale także konstruuje swoją tożsamość na podstawie interakcji z innymi ludźmi oraz własnych doświadczeń. Tożsamość jest dynamicznym elementem osobowości, który może ulegać zmianom pod wpływem nowych doświadczeń, kontaktów społecznych i refleksji nad własnym życiem.
Socjalizacja jest procesem, który nie przebiega w sposób jednolity dla wszystkich jednostek. Różnice w socjalizacji mogą wynikać z różnych czynników, takich jak kultura, klasa społeczna, płeć, religia, czy środowisko geograficzne. W różnych kulturach i społeczeństwach obowiązują odmienne normy i wartości, co prowadzi do różnic w sposobie socjalizacji. Na przykład, w kulturach kolektywistycznych, które kładą nacisk na wspólnotę i grupowe cele, proces socjalizacji może promować wartości takie jak współpraca i lojalność wobec grupy. W kulturach indywidualistycznych, gdzie większy nacisk kładzie się na autonomię jednostki i jej indywidualne osiągnięcia, socjalizacja może skłaniać jednostki do rozwijania niezależności i samodzielności.
Jednym z istotnych aspektów procesu socjalizacji jest także socjalizacja resocjalizacyjna, która zachodzi w sytuacjach, gdy jednostka musi adaptować się do nowych warunków społecznych, na przykład po opuszczeniu instytucji totalnych, takich jak więzienie czy wojsko, lub w wyniku migracji do innego kraju o odmiennej kulturze. Resocjalizacja wymaga od jednostki zmiany wcześniejszych wzorców zachowań i przyswojenia nowych norm i wartości, co często jest procesem trudnym i wymagającym wsparcia.
Proces socjalizacji jest kluczowym mechanizmem umożliwiającym jednostce funkcjonowanie w społeczeństwie. Przyswajanie norm, wartości i ról społecznych pozwala na integrację jednostki z grupą społeczną oraz kształtowanie tożsamości. Proces ten jest dynamiczny i wieloaspektowy, różniąc się w zależności od kultury, klasy społecznej i innych czynników. Socjalizacja trwa przez całe życie, a jej znaczenie jest fundamentalne dla rozwoju osobowości i kompetencji społecznych jednostki.
[1] Z. Tyszka „Rodzina jako przedmiot badań nauk społecznych ze szczególnym uwzględnieniem socjologii rodziny” Oświata i Wychowanie 1987, nr 38, s. 7-8
