Według Ireny Dzierżgowskiej z Ministerstwa Edukacji Narodowej[1] są trzy podstawowe cele, dla których wprowadzona została reforma edukacji:
- Pierwszy, to upowszechnienie wykształcenia na poziomie średnim i wyższym. Przede wszystkim chodzi o to, aby znacznie większa grupa młodzieży kończyła pełne szkoły średnie i zdawała egzamin dojrzałości, żeby więcej młodych niż obecnie kończyło studia wyższe lub licencjackie. Już w roku 2005 – 80% młodzieży powinno trafić do szkół średnich, różnego rodzaju szkół licealnych, liceów zawodowych, kończących się egzaminem maturalnym, a 20% do szkolnictwa zasadniczego zawodowego. To stwarza szansę, że z tych 80% uczniów połowa później studiować będzie na wyższych uczelniach lub w wyższych szkołach zawodowych, tak że „w roku 2010 liczba populacji studentów podniesie się do 35 % do 40 %”[2].
- Należy zwiększyć dostęp dzieci do edukacji. Dane statystyczne dowodzą, że po pierwsze, dzieci powielają wykształcenie swoich rodziców, czyli dzieci z rodzin, gdzie wykształcenie jest na poziomie podstawowym, rzadko kiedy osiągają poziom ponadpodstawowy. Dzieci z rodzin o wykształceniu wyższym mają znacznie większe szansę na to, żeby je zdobyć. Aspiracje edukacyjne rodziców powodują, że dzieci nie mają równych szans, ich szanse uczenia się zależą od tego, w jakim domu i jakiej rodzinie się wychowują. Zwłaszcza wykształcenia ojca ma znaczący wpływ na wykształcenie dzieci. Badając szansę dostępu dzieci do nauki z różnych środowisk, np. z małych środowisk wiejskich, to zauważyć można, że już w liceach ogólnokształcących procent dzieci z tych środowisk znacząco się zmniejsza, często mniejszy niż 20%.
- Trzeci powód, to wykształcenie dla dzieci z rodzin patologicznych, środowisk, które są w ogóle niewydolne wychowawczo. Jeżeli szkoła nie pomoże tym dzieciom, to nie mają szans na wykształcenie, jak również na wydostanie się z niekorzystnego środowiska rodzinnego. Dzieci powielają również losy swoich rodziców. Okazuje się, że dzieci z rodzin alkoholowych bardzo często mają większą skłonność do popadania w alkoholizm[3]. Należy więc zadbać, aby dzieci te miały szansę dostępu do edukacji na każdym etapie kształcenia.
- Czwartym celem reformy jest podniesienie jakości edukacji i stworzenie zdrowych proporcji między wiedzą nauczaną w szkole, uczeniem się, i wychowaniem. Jeżeli chcemy przywrócić rolę wychowawczą szkole, musimy to robić zarówno w programach nauczania i wychowania, jak i w sferze organizacyjnej. Stworzyć takie warunki, żeby wychowawca mógł wychowywać, mógł mieć bardzo bliski kontakt z rodzicami, a szkoła była rzeczywiście środowiskiem lokalnym. Wychowanie w szkole powinno wspierać wychowanie rodzinne dziecka.
Rys. 1. 4. Cele reformy
Źródło: opracowanie własne
Jeśli popatrzymy na te cele, to środkiem dochodzenia do nich jest sześć obszarów, które w reformie ulegają zmianie. Pierwszy dotyczy zmian zarządzania oświatą i sposobem jej nadzorowania. Druga zmiana, związana z pierwszą, dotyczy sposobu finansowania oświaty i to zarówno w skali makro, a więc powiatu, gminy czy województwa, jak i w skali poszczególnej szkoły. Trzeci obszar związany jest z tym, co w szkole jest najważniejsze, a więc czego i jak należy uczyć. Są to nowe podstawy programowe, a za tym idące programy nauczania, metody nauczania i metody oceniania. Mówiąc najkrócej reforma polega na dużej autonomii i prawie nauczycieli do tworzenia własnych programów nauczania. Czwartym elementem w przygotowanej reformie są egzaminy. Muszą one spełniać trzy podstawowe warunki: po pierwsze muszą być rzetelne – sprawdzać to, co chcemy uzyskać, a więc nie tylko wiedzę, ale również umiejętności ucznia. Po drugie, muszą być obiektywne, sprawdzać też wiedzę o samym uczniu i jego drodze życiowej. Trzecim elementem egzaminów jest to, że muszą być porównywalne. Kolejnym elementem jest tworzenie nowych typów szkół. Ostatnim elementem reformy, tym, bez którego reforma się nie uda, jest nauczyciel. Należy połączyć awans w zawodzie nauczyciela z jakością pracy. Musi istnieć awans w tym zawodzie, tak jak w każdym innym, a nie tylko przegrupowania związane ze stażem i z kolejnymi latami pracy; musi być taki system motywujący, że nauczyciele, którzy dobrze pracują, mieliby z tego nie tylko satysfakcję, ale również gratyfikację finansową.
Wprowadzenie nowego ustroju szkolnego nie jest celem reformy, lecz drogą do osiągnięcia jej głównych celów:
- podniesienia poziomu edukacji społeczeństwa przez upowszechnianie wykształcenia średniego i wyższego,
- wyrównania szans edukacyjnych,
- sprzyjania poprawie jakości edukacji, rozumianej jako integralny proces wychowania i kształcenia.
Realizacji tych celów mają służyć:
- przedłużenie wspólnej edukacji do lat 16 i przesunięcie o rok decyzji o zróżnicowaniu drogi edukacyjnej,
- struktura systemu szkolnego, w której poszczególne etapy kształcenia będą obejmowały grupy dzieci lub młodzieży w tej samej fazie rozwoju psychicznego i fizycznego, co pozwoli dostosować pracę szkoły do specyficznych potrzeb danej grupy wiekowej,
- przebudowa szkolnictwa zawodowego i oparcie go na szerokoprofilowym, integralnie połączonym z wykształceniem ogólnym, kształceniu w liceum profilowanym oraz na dwuletnich szkołach zawodowych, dających kwalifikacje w zawodzie o szerokim profilu. Ma to później umożliwić stosunkowo szybkie opanowanie specjalistycznych kwalifikacji zawodowych, a także ułatwić proces przekwalifikowania się odpowiednio do potrzeb rynku pracy,
- wprowadzenie dwuletniego liceum uzupełniającego dla absolwentów dwuletnich szkół zawodowych, stwarzającego możliwość dalszego kształcenia tym, którzy po ukończeniu gimnazjum wybrali edukację zawodową; obecnie uczeń, który wybiera zasadniczą szkołę zawodową, musi uczyć się 6 lat, aby mieć szansę studiowania,
- wprowadzenie systemu sprawdzianów i egzaminów, co ma na celu uzyskanie większej drożności ustroju szkolnego, porównywalności świadectw oraz nadanie egzaminom funkcji diagnostycznej i preorientującej. Egzaminy mają podsumowywać realizację zadań każdego cyklu kształcenia, co powinno wpływać na poprawę jakości edukacji. Dany typ szkoły ma być nie tylko przygotowaniem do następnego cyklu kształcenia, ale i do życia.
Cele wprowadzenia reformy systemu szkolnego w Polsce były związane zarówno z potrzebami modernizacji edukacji, jak i koniecznością dostosowania jej do przemian społecznych, gospodarczych oraz wymagań współczesnego rynku pracy. Reforma z 1999 roku, będąca jedną z największych zmian w powojennej historii polskiej oświaty, miała jasno określone założenia, które dotyczyły struktury szkolnictwa, jakości kształcenia oraz wychowania młodego pokolenia.
Jednym z głównych celów było wydłużenie okresu kształcenia ogólnego. Wprowadzając trzyletnie gimnazjum, reformatorzy chcieli zapewnić uczniom więcej czasu na rozwój podstawowych kompetencji, zanim podejmą decyzję o wyborze dalszej ścieżki edukacyjnej. Uważano, że wcześniejszy podział na szkołę podstawową i średnią zmuszał młodzież do zbyt szybkiego wyboru kierunku kształcenia i ograniczał możliwości rozwijania zainteresowań. Dzięki nowemu rozwiązaniu młodzi ludzie mieli otrzymać szansę na lepsze przygotowanie do dalszej edukacji i bardziej świadome podjęcie decyzji o przyszłości zawodowej.
Kolejnym celem reformy było podniesienie jakości kształcenia i wyrównanie szans edukacyjnych. System gimnazjów miał umożliwić uczniom z mniejszych miejscowości dostęp do lepszego zaplecza dydaktycznego, nowoczesnych pracowni i wykwalifikowanej kadry, co dotychczas było częściej domeną dużych miast. Twórcy reformy zakładali, że zmiana struktury wpłynie na zwiększenie mobilności edukacyjnej i ograniczy różnice w poziomie kształcenia między poszczególnymi regionami.
Istotnym celem było także dostosowanie polskiego systemu edukacji do europejskich standardów. W obliczu przyszłej integracji z Unią Europejską ważne było, aby polskie szkolnictwo odpowiadało wymogom nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy i przygotowywało absolwentów do aktywnego uczestnictwa w zjednoczonej Europie. Wiązało się to z większym naciskiem na naukę języków obcych, informatyki oraz rozwijanie kompetencji kluczowych, takich jak samodzielność, umiejętność współpracy i krytyczne myślenie.
Reforma miała również charakter wychowawczy i społeczny. Zakładano, że nowy system pomoże lepiej przygotować uczniów do życia w społeczeństwie obywatelskim, rozwijając w nich postawy odpowiedzialności, tolerancji i aktywności społecznej. Szkoła miała nie tylko przekazywać wiedzę, lecz także kształtować umiejętności interpersonalne i przygotowywać do świadomego funkcjonowania w demokracji.
Wreszcie celem reformy było zwiększenie elastyczności systemu edukacyjnego i lepsze dostosowanie go do potrzeb rynku pracy. Struktura szkół ponadgimnazjalnych miała dawać młodzieży możliwość wyboru różnych ścieżek – od liceów ogólnokształcących, przez technika, po szkoły zawodowe – tak aby każdy uczeń mógł znaleźć dla siebie odpowiednią formę dalszego kształcenia.
Ostatecznie reforma z 1999 roku miała na celu stworzenie nowoczesnego, bardziej egalitarnego i skutecznego systemu edukacyjnego, który odpowiadałby na wyzwania XXI wieku. Choć realizacja tych założeń spotkała się z licznymi trudnościami i krytyką, to same cele wyznaczały kierunek, w którym polska oświata miała zmierzać, starając się jednocześnie łączyć rozwój indywidualny ucznia z potrzebami społeczeństwa i gospodarki.
[1] opoka.orga.pl/czytelnictwo, 10.12.2002.
[2] I. Dzierżgowska, Materały z prac Rady ds. Rodziny przy Wojewodzie Katowickim i Sejmiku Samorządowym Województwa Katowickiego, Katowice, 1998.
[3] M. Kucińska, Dorosłe Dzieci Alkoholików, w: Charaktery nr 8 (67) 2002, s. 42.
