W drugiej części podrozdziału zajmę się ogólnym pojęciem motoryczności oraz jej składnikami i przejawami. Dalsza jego część natomiast będzie dotyczyła rozwoju motorycznego człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem dzieci w młodszym wieku szkolnym.
Każdy z nas powinien posiadać bardzo szeroki zakres umiejętności, które umożliwiaj ą nam wykonywanie różnorodnych czynności dnia codziennego oraz daj ą możliwość adaptacji do zmieniających się warunków środowiskowych. Za takie właśnie umiejętności odpowiada motoryczność człowieka oraz wszelkie jej przejawy, będące wynikiem współdziałania wszystkich układów i narządów organizmu. Poprzez pojęcie [1] [2] motoryczności należy rozumieć całokształt zachowań, potrzeb ruchowych oraz możliwości człowieka. Jest to rezultat biologicznych funkcji ruchowych i zdeterminowanych społecznie czynności człowieka[3].
Możemy wyróżnić dwie strony motoryczności: potencjalną oraz efektywną. Do strony potencjalnej należą predyspozycje, czyli inaczej mówiąc możliwości wewnętrzne organizmu, zdolności i umiejętności ruchowe, które związane są z charakterem procesów przemian fizjologicznych, jak i uwarunkowań psychicznych człowieka. Stronę efektywną określamy jako zewnętrzne przejawy ruchu, które stanowią wynik danej czynności ruchowej. Są, więc efektem wykonywanego ruchu[4] [5]. Tak opisaną strukturę motoryczności ludzkiej, przedstawia rysunek 2.
Rysunek 2. Strony motoryczności ludzkiej.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Raczek 1993
Głównym czynnikiem charakteryzującym stronę potencjalną motoryczności są predyspozycje, określane jako „względnie elementarne cechy strukturalne i funkcjonalne organizmu w znacznym stopniu uwarunkowane genetycznie i możliwe do pomiaru za pomocą metod specyficznych dla nauk podstawowych” . Możemy podzielić je na następujące grupy:
- Predyspozycje morfologiczno-strukturalne- należą do nich te cechy, które opisuj ą stan aparatu ruchowego człowieka oraz właściwości anatomiczne, wpływaj ące na efektywność ruchową. Zaliczamy tu:
- Wysokość ciała, która ma duże znaczenie podczas selekcji do różnych dyscyplin sportowych ( np. koszykówka czy judo),
- Komponenty masy ciała jak LBM (masa ciała szczupłego) oraz FM (masa tłuszczu), która z reguły wpływa niekorzystnie na wynik większości testów sprawnościowych,
- Proporcje ciała, czyli relacje pomiędzy wymiarami długościowymi a szerokościowymi (np. proporcje ciężarowców, skoczków lekkoatletycznych) oraz proporcje dźwigni kostnych, które są istotne ze względu na możliwości rozwijania maksymalnych momentów siły,
- Masa mięśni, od której zależy wielkość rozwijanej siły. Jest ona wprost proporcjonalna do liczby jednostek mięśniowych,
- Proporcje włókien szybkokurczliwych do wolnokurczliwych istotne przy naborach do dyscyplin o różnych charakterze wysiłkowym,
- Predyspozycje energetyczne, w których mierzy się takie wartości jak MMA (maksymalna moc anaerobowa kwasomlekowa i niekwasomlekowa), MPA (maksymalna praca anaerobowa), czy VO2max (zdolność maksymalnego minutowego pochłaniania tlenu),
- Predyspozycje koordynacyjne:
Oparte na sprawności uruchamiania istniejących już w ośrodkach programów ruchowych, funkcje sensoryczne (bodźce z narządów zmysłów) lub dyspozycje wprost z ośrodków ruchowych:
- szybkość reakcji prostej lub reakcji złożonej na bodźce wzrokowe, słuchowe bądź dotykowe,
- koordynacja receptorowo-ruchowa (wzrokowo-słuchowo-dotykowa),
- częstotliwość ruchów, czyli sprawność procesów hamowania oraz pobudzania,
- czucie kinestetyczne (funkcje prioprioreceptorów),
- różnicowanie ruchów (funkcje prioprioreceptorów oraz ośrodków sterujących),
- rytmizacja ruchów (funkcje ośrodków czuciowych i ruchowych),
- równowaga (funkcje systemu prioprioreceptorów i ośrodków sterujących oraz narządu przedsionkowego),
Predyspozycje mające znaczenie w procesie tworzenia nowych programów ruchowych, które nazywamy uzdolnieniami ruchowymi. Jest to zespół pewnych właściwości, dzięki którym człowiek może uczyć się nowych czynności ruchowych w krótkim czasie. Polegaj ą na zjawisku sprzężenia zwrotnego pomiędzy receptorami a ośrodkami sterującymi oraz między tymi ośrodkami. Składaj ą się na nie:
- szybkość i dokładność uczenia się, które wspólnie określaj ą łatwość tworzenia programów ruchowych,
- trwałość uczenia się, czyli stabilność powstałych programów i sieci neuronalnych,
W trakcie ruchu człowieka ujawniają się wszystkie predyspozycje. Aby skutecznie nauczyć się jakiej ś czynności ruchowej, niezbędny jest udział wszystkich z nich (ruch nie będzie możliwy, jeżeli nie będzie aparatu ruchu, energii czy sterowania), jednak istotność każdej z predyspozycji zależna jest od typu ruchu, czyli rodzaju pracy mięśniowej, czasu trwania wysiłku czy stopnia komplikacji ruchu. W wyniku tej zależności należy wyodrębnić takie zdolności, które łączą zarówno podłoże biologiczne oraz efekt motoryczny. Są to zdolności motoryczne, które możemy określić jako „kompleksy predyspozycji zintegrowanych wspólnym, dominującym podłożem biologicznym i ruchowym, ukształtowanych przez czynniki genetyczne i środowiskowe oraz pozostające we wspólnych interakcjach. Wraz z umiejętnościami ruchowymi tworzą potencjalną stronę motoryczności, warunkując stan gotowości organizmu do efektywnego wykonywania różnego typu zadań ruchowych”.
[1] Szopa J., Mleczko E., Żak St., Podstawy antropomotoryki, PWN, Warszawa-Kraków 2000.
[2] Przewęda R., Rozwój somatyczny i motoryczny, PWN Warszawa ,s.6
[3] Umiastowska D., Sprawność fizyczna. Podstawy teoretyczne, testy, interpretacja pedagogiczna, Szczecin 1992, s. 3.
[4] Raczek J., Motoryczność dzieci i młodzieży, Katowice 1986.
[5] Raczek J., Koncepcja strukturalizacji i klasyfikacji motoryczności ludzkiej. Monografie nr 310, AWF Poznań 1993.