Problemy i hipotezy badawcze

J. Brzeziński uważa, że „badania naukowe rozpoczyna się od sformułowania problemu badawczego”.[1]

W literaturze z zakresu metodologii spotykane jest najczęściej rozumienie problemu badawczego jako pytania, czy zbioru pytań.

S. Nowak twierdzi, że „problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie”.[2] Natomiast Z. Cackowski twierdzi, że: „(…) problemy badawcze są to pytania, na które poszukujemy odpowiedzi na drodze badań naukowych”.[3] Z kolei Z. Sztumski podaje, że „problemem badawczym nazywamy to, co jest przedmiotem wysiłków badawczych, czyli po prostu to, co orientuje nasze przedsięwzięcie poznawcze”.[4]

W. Zaczyński ujmuje problem badawczy jako pytanie stające się słownym sformułowaniem dostrzeżonych trudności. Problemy są jednocześnie dobrowolnie obranymi zadaniami poznawczymi.[5]

Na formułowanie ważnych problemów badawczych oraz znajdowanie dróg ich rozwiązywania znaczący wpływ mają takie czynniki jak: intuicja badacza, znajomość literatury przedmiotu, obserwacja zjawisk w otaczającym świecie.

M. Łobocki dzieli problemy badawcze na:

• problemy (pytania) naukowo – badawcze;
• problemy (pytania) subiektywnie badawcze.[6]

Problemy naukowo – badawcze to te pytania, które zostają bez odpowiedzi w dotychczasowym powszechnie znanym i dostępnym dorobku wiedzy i nauki pedagogicznej, uwzględniając tu szczególnie literaturę naukową.

Niekiedy zdarza się, że istnieje potrzeba stawiania ponownie tych samych problemów naukowego wyjaśnienia ich w świetle wciąż udoskonalającej się metodologii badań pedagogicznych. Mamy wtedy do czynienia z problemem subiektywnie badawczym. Tak, więc w pedagogice problemy subiektywno – badawcze mogą okazać się w równej mierze doniosłe, co problemy naukowo – badawcze.[7]

M. Łobocki twierdzi, że zaznajomienie się z dorobkiem naukowym, wymaga nie tyle przyswajania sobie określonych wiadomości związanych z poznawanym problemem, ile krytycznej i wszechstronnej jego oceny. Poprawne sformułowanie problemu według musi z konieczności uwzględnić także szczegółowe jego aspekty. Chodzi tu, więc o zredukowanie problemu do pytań bardziej szczegółowych.[8]

W prezentowanych badaniach problem główny sformułowano w sposób następujący:

Jaki jest wpływ samooceny na aspiracje życiowe młodego człowieka?

Odpowiednio do problemu głównego, sformułowano następujące problemy szczegółowe:

1. W jakim zakresie poziom samooceny wpływa na aspiracje edukacyjne młodzieży?
2. Jakim stopniu poziom samooceny wpływa na aspiracje zawodowe?
3. W jakim zakresie poziom samooceny wpływa na aspiracje rodzinne?
4. W jakim stopniu samoocena wpływa na aspiracje materialne?
5. W jakim stopniu poziom samooceny wpływa na aspiracje kulturalne młodzieży?
6. W jakim zakresie poziom samooceny wpływa na aspiracje społeczne?
7. W jakim zakresie poziom samooceny wpływa na aspiracje przywódcze?
8. W jakim stopniu poziom samooceny wpływa na aspiracje moralne?
9. W jakim stopniu poziom samooceny wpływa na kształtowanie się zamiłowań, zainteresowań i pasji?

Przez hipotezę w metodologii, rozumie się na ogół takie przypuszczenie dotyczące zachodzenia pewnych zjawisk lub zależności między nimi, które pozwala wyjaśnić jakiś, niewytłumaczony zespół faktów będących dotąd problemem.[9]

Jak pisze K. Ajdukiewicz, mając wyjaśnić jakiś fakt i nie znajdując dla niego racji wśród uznanych twierdzeń, należy wziąć pod uwagę rację co, do której nie wiemy jeszcze, czy jest prawdziwa, czy fałszywa i poddać ją procedurze sprawdzenia. Taką właśnie rację, rozważaną w trakcie prób wyjaśniania jakiegoś faktu, nazywa się zwykle hipotezą.[10]

Według J. Brzezińskiego, hipoteza to stwierdzenie co, do którego istnieje pewne prawdopodobieństwo, że stanowić będzie ono prawdziwe rozwiązanie postawionego problemu.

Dane stwierdzenie może być uznane za hipotezę naukową, jeśli jest sprawdzalne. Hipoteza, której nie można poddać sprawdzeniu, nie może pretendować do miana hipotezy naukowej.[11]

J. Pieter natomiast twierdzi, iż hipoteza jest naukowym przypuszczeniem o związku zależności danych zjawisk od innych lub o związku pojęć o ustalonym znaczeniu.[12]

Z kolei Z. Skorny uważa, iż hipoteza to przypuszczalna, przewidywana odpowiedź na pytanie zawarte w problemie badań. Może ona przy tym dotyczyć związków zachodzących w danej dziedzinie rzeczywistości, kierujących nią prawidłowości, mechanizmów funkcjonowania badanych zjawisk lub istotnych właściwości.[13]

Badanie problemu polega na rozpatrywaniu wszelkich możliwych rozwiązań, jakie zawierają się w jego założeniu. Dokonuje się tego przez przyjmowanie poszczególnych rozwiązań za prawdziwe i poszukiwaniu doświadczeń, które mogłyby je potwierdzić lub obalić. Takie przypuszczalne rozwiązanie stanowi hipotezę.

W postępowaniu badawczym, wysuwa się hipotezy, które są założeniem badawczym, a nie końcowym rezultatem badań czy też wypływającym z niego wnioskiem. W niniejszych badaniach na podstawie wiedzy uzyskanej w wyniku analizy literatury przedmiotu, założono następujące hipotezy:

2. Można przypuszczać, iż osoby o samoocenie zaniżonej, prezentują niski poziom aspiracji edukacyjnych, badani z samooceną adekwatną średni, natomiast osoby o samoocenie zawyżonej – wysoki poziom.
3. Należy założyć, że osoby o niskiej samoocenie wybierają zawody wymagające niskiego poziomu wykształcenia, badani z samooceną adekwatną wykazują średnie wymagania, natomiast osoby o samoocenie wysokiej wybierają pracę zawodową wymagającą wysokiego poziomu wykształcenia.
4. Należy przypuszczać, że u osób o niskiej samoocenie występują wysokie aspiracje rodzinne, u badanych z samooceną adekwatną średnie, natomiast u osób o samoocenie zawyżonej – niskie aspiracje rodzinne.
5. Można przypuszczać, że osoby o samoocenie zaniżonej posiadają niższe aspiracje materialne, badani z samooceną adekwatną średnie, natomiast osoby o samoocenie zawyżonej – wyższe.
6. Nasuwa się przypuszczenie, że osoby o samoocenie zaniżonej prezentują niskie aspiracje kulturalne, badani z samooceną adekwatną średnie, natomiast osoby o samoocenie zawyżonej – wysokie.
7. Można twierdzić, że osoby o samoocenie zaniżonej nie przejawiają ambicji czynnego udziału w życiu społeczno – politycznym, badani z samooceną adekwatną posiadają te ambicje w stopniu średnim, zaś osoby o samoocenie zawyżonej posiadają aspiracje społeczno – polityczne w stopniu wysokim.
8. Należy sądzić, że osoby o zaniżonej samoocenie nie przejawiają aspiracji przywódczych i kierowniczych, badani o samoocenie adekwatnej posiadają te aspiracje w stopniu umiarkowanym, natomiast osoby o samoocenie wysokiej wykazują wysokie aspiracje przywódcze i kierownicze.
9. Można przypuszczać, iż osoby o samoocenie zaniżonej przejawiają niskie aspiracje moralne, badani o samoocenie adekwatnej średnie, natomiast osoby o samoocenie zawyżonej, posiadają wysokie aspiracje moralne.
10. Można założyć, że osoby o samoocenie zaniżonej posiadają wąskie zainteresowania, badani mający samoocenę adekwatną posiadają je w średnim stopniu, natomiast osoby o samoocenie wysokiej posiadają szerokie zainteresowania i pasje.

Problemy badawcze odgrywają kluczową rolę w procesie naukowego poznania i stanowią punkt wyjścia dla każdej analizy lub eksperymentu. Określenie problemu badawczego jest jednym z najważniejszych etapów w procesie badawczym, ponieważ determinuje kierunek dalszych działań oraz wybór metod i narzędzi badawczych. Problemy te mogą przybierać różne formy – mogą dotyczyć nieznanych zjawisk, relacji między zmiennymi, mechanizmów funkcjonowania określonych systemów lub procesów zachodzących w danej dziedzinie wiedzy. W zależności od charakteru badań, problem badawczy może mieć formę pytania opisowego, wyjaśniającego, diagnostycznego lub prognostycznego, co wpływa na sposób jego rozwiązania.

Podział problemów badawczych może uwzględniać ich poziom ogólności i zakres. Problemy ogólne dotyczą szerokiego obszaru wiedzy i wymagają pogłębionej analizy wielu czynników, natomiast problemy szczegółowe koncentrują się na węższym zagadnieniu, które można rozpatrywać w ramach określonych zmiennych i warunków. W praktyce badawczej często wyodrębnia się problemy główne oraz pytania pomocnicze, które precyzują konkretne aspekty zagadnienia i ułatwiają jego analizę. Problemy badawcze mogą być również klasyfikowane jako jakościowe lub ilościowe, w zależności od podejścia metodologicznego i sposobu analizy danych.

Formułowanie problemu badawczego wymaga precyzyjnego określenia zakresu badań i ustalenia, jakie informacje są niezbędne do rozwiązania danego zagadnienia. W tym celu stosuje się różne strategie, takie jak analiza literatury przedmiotu, obserwacja rzeczywistości, konsultacje z ekspertami czy identyfikacja luk badawczych w istniejących teoriach. Dobrze sformułowany problem badawczy powinien być jasno określony, istotny z punktu widzenia danej dyscypliny oraz możliwy do empirycznego zweryfikowania. Odpowiednie sformułowanie problemu badawczego jest kluczowe dla skuteczności całego procesu badawczego i pozwala uniknąć błędów związanych z nadmierną ogólnością lub nieprecyzyjnym określeniem celu badań.

Hipotezy badawcze stanowią przypuszczenia dotyczące odpowiedzi na postawiony problem badawczy i podlegają empirycznej weryfikacji w toku badań. Hipoteza to zdanie twierdzące, które określa przypuszczalne relacje między zmiennymi badawczymi i stanowi punkt odniesienia dla analizy danych. Hipotezy mogą mieć charakter kierunkowy, gdy określają spodziewany wpływ jednej zmiennej na drugą, lub niekierunkowy, gdy wskazują jedynie na istnienie zależności, bez precyzowania jej kierunku. W badaniach ilościowych hipotezy są często formułowane w sposób ścisły i poddawane testom statystycznym, natomiast w badaniach jakościowych mają charakter bardziej eksploracyjny i mogą ulegać modyfikacjom w trakcie procesu badawczego.

Poprawne formułowanie hipotez wymaga uwzględnienia kilku kluczowych kryteriów. Hipoteza powinna być jasno określona, logicznie spójna, możliwa do empirycznej weryfikacji i oparta na wcześniejszych badaniach lub teoriach naukowych. W procesie badawczym istotne jest także określenie hipotezy zerowej, która zakłada brak związku między badanymi zmiennymi, oraz hipotezy alternatywnej, która wskazuje na istnienie takiego związku. Testowanie hipotez pozwala na weryfikację założeń badawczych i dostarcza podstaw do formułowania wniosków oraz rozwijania teorii naukowych.

Weryfikacja hipotez jest jednym z kluczowych etapów procesu badawczego i może być realizowana za pomocą różnych metod, takich jak eksperymenty, analizy statystyczne, studia przypadków czy badania ankietowe. W zależności od przyjętej metodologii, badacz może stosować różne techniki zbierania danych i narzędzia analityczne, które umożliwiają ocenę prawdziwości hipotez. Proces ten wymaga staranności i rzetelności, aby uzyskane wyniki były wiarygodne i miały wartość naukową.

Problemy i hipotezy badawcze są nieodłącznym elementem naukowego poznania i stanowią podstawę prowadzenia rzetelnych badań. Poprawnie sformułowane problemy pozwalają na precyzyjne określenie celu badania i wybór odpowiednich metod analizy, natomiast hipotezy dostarczają konkretnych założeń, które mogą zostać zweryfikowane na drodze empirycznej. Proces ten odgrywa kluczową rolę w rozwijaniu wiedzy, weryfikowaniu teorii oraz poszukiwaniu nowych rozwiązań w różnych dziedzinach nauki i praktyki.

[1] J. Brzeziński: Elementy metodologii badań psychologiczny, Warszawa, 1978, s. 50.

[2] S. Nowak: Metodologia badań socjologicznych, Warszawa 1970, s. 214.

[3] Z. Cackowski: Problemy i pseudoproblemy, Warszawa 1964, s. 140.

[4] Z. Sztumski: Wstęp do metodologii i technik badań społecznych, Warszawa 1984, s. 28.

[5] W. Zaczyński: Praca badawcza…op. cit., s. 23.

[6] M. Łobocki: Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1982, s.57.

[7] Ibidem, s. 60.

[8] Ibidem, s. 63.

[9] T. Kotarbiński: Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Warszawa 1961, s. 34.

[10] K. Ajdukiewicz: Zarys logiki, Warszawa 1953, s. 184.

[11] J. Brzeziński: Elementy metodologii…op. cit., s. 57.

[12] J. Pieter: Praca naukowa, Katowice1960, s. 86.

[13] Z. Skorny: Prace magisterskie…op. cit., s. 72 – 73.

Podjęcie badań pedagogicznych wymaga ustalenia problemu badawczego, który według M. Łobockiego to „swoiste pytanie, określające jakość i rozmiar pewnej niewiedzy oraz cel i granicę pracy naukowej” (M. Łobocki 1982 str.55).

Przy opracowaniu problemów badawczych na specjalną uwagę zasługują następujące kryteria poprawności metodologicznej:

1. „Precyzyjność w określeniu problemów badawczych.
2. Usytuowanie problemów badawczych na tle dotychczasowych osiągnięć naukowych.
3. Empiryczna sprawdzalność” (M. Łobocki 1982 str.69)

Problemy i hipotezy badawcze są fundamentalnymi elementami każdej pracy naukowej, w tym pracy magisterskiej. To od ich precyzyjnego sformułowania zależy sukces całego projektu badawczego. Problemy badawcze wyznaczają kierunek badań, wskazują, jakie zagadnienia wymagają odpowiedzi, oraz określają cel, do którego dąży badacz. Z kolei hipotezy badawcze to przypuszczenia lub przewidywania, które badacz stawia na podstawie dostępnej wiedzy teoretycznej i które zamierza potwierdzić lub obalić w trakcie prowadzonych badań. Sformułowanie problemu i hipotez to pierwszy krok do stworzenia dobrze zaplanowanego i uporządkowanego procesu badawczego.

Problem badawczy to pytanie lub zespół pytań, które wynikają z obserwacji rzeczywistości, wcześniejszych badań, czy też istniejących teorii. Problem badawczy stanowi esencję tego, co badacz chce zbadać, wyjaśnić, opisać lub zrozumieć. Często problem badawczy wynika z zauważonej luki w literaturze przedmiotu, braku pełnych odpowiedzi na pewne zjawiska lub sprzeczności w dotychczasowych badaniach. Ważne jest, aby problem badawczy był sformułowany w sposób konkretny, możliwy do badania oraz odnosił się do rzeczywistych zjawisk. Powinien także odpowiadać na pytania, które mają istotne znaczenie z punktu widzenia badanej dziedziny nauki.

Przykładem problemu badawczego może być pytanie: „W jaki sposób wdrożenie technologii cyfrowych wpływa na efektywność pracy w organizacjach?”. Taki problem badawczy jest szeroki, ale wyraźnie określa kierunek badania oraz wskazuje, że celem jest zrozumienie wpływu technologii na procesy w firmach. Może on wynikać z zaobserwowanej potrzeby zbadania, w jakim stopniu technologia przyczynia się do poprawy lub pogorszenia efektywności pracy.

Problem badawczy może być także bardziej szczegółowy, na przykład: „Jakie czynniki decydują o skuteczności wdrożenia technologii cyfrowych w małych i średnich przedsiębiorstwach?”. W takim przypadku problem badawczy koncentruje się na konkretnych aspektach wdrożenia technologii, co pozwala na bardziej ukierunkowane badanie. Problem badawczy nie zawsze musi mieć formę jednego pytania – może również być przedstawiony jako zespół powiązanych zagadnień, które badacz chce zbadać.

Hipotezy badawcze są przypuszczeniami, które badacz stawia na podstawie wiedzy teoretycznej i które mają na celu wyjaśnienie zjawisk lub zależności opisanych w problemie badawczym. Hipoteza to pewna forma prognozy, którą badacz chce zweryfikować w trakcie badania. Hipotezy są sformułowane w sposób, który umożliwia ich sprawdzenie za pomocą zebranych danych empirycznych. W pracy magisterskiej badacz stawia zarówno hipotezy główne, które odnoszą się do kluczowych aspektów problemu badawczego, jak i hipotezy pomocnicze, które skupiają się na bardziej szczegółowych zagadnieniach.

Hipoteza badawcza powinna być sformułowana jasno, precyzyjnie i weryfikowalnie. Musi opierać się na logicznych przesłankach wynikających z analizy literatury i dotychczasowej wiedzy w danej dziedzinie. Dobrze sformułowana hipoteza nie tylko przewiduje określony wynik badania, ale także wskazuje, w jaki sposób można ją zweryfikować – czy to poprzez potwierdzenie, czy też obalenie na podstawie zebranych danych.

Przykładem hipotezy badawczej dla problemu dotyczącego wpływu technologii cyfrowych na efektywność pracy może być: „Wdrożenie technologii cyfrowych w organizacjach prowadzi do wzrostu efektywności pracy”. Taka hipoteza jest jasna, przewiduje konkretny wynik badania i można ją zweryfikować na podstawie danych ilościowych lub jakościowych. Badacz może np. przeprowadzić badanie ankietowe lub wywiady z pracownikami, aby sprawdzić, czy ich postrzegana efektywność wzrosła po wdrożeniu nowych technologii.

W przypadku bardziej szczegółowego problemu badawczego, dotyczącego czynników wpływających na skuteczność wdrożenia technologii cyfrowych, hipoteza może brzmieć: „Skuteczność wdrożenia technologii cyfrowych w małych i średnich przedsiębiorstwach zależy od poziomu zaangażowania kadry zarządzającej”. Taka hipoteza stawia przypuszczenie dotyczące konkretnego czynnika – zaangażowania kadry zarządzającej – który może wpływać na powodzenie procesu wdrożenia technologii. Badacz może zbadać, jak różne poziomy zaangażowania menedżerów wpływają na efektywność wdrażanych rozwiązań technologicznych.

Hipotezy mogą mieć różny charakter. Mogą to być hipotezy kierunkowe, które przewidują określony kierunek zależności, np. „im wyższy poziom zaangażowania pracowników, tym wyższa efektywność wdrożenia technologii”. Mogą to być także hipotezy zerowe, które zakładają brak związku pomiędzy zmiennymi, np. „Nie istnieje związek pomiędzy zaangażowaniem pracowników a efektywnością wdrożenia technologii cyfrowych”. W badaniach ilościowych zazwyczaj stawia się hipotezy zerowe, które następnie są testowane statystycznie w celu ich odrzucenia lub przyjęcia.

Kluczowym elementem pracy magisterskiej jest dokładne zdefiniowanie problemu badawczego oraz hipotez, ponieważ to one wyznaczają strukturę całego badania i determinują, jakie dane będą zbierane oraz jakie metody analizy zostaną zastosowane. Problem badawczy powinien być sformułowany na tyle ogólnie, aby umożliwił kompleksową analizę zagadnienia, ale jednocześnie na tyle precyzyjnie, aby można było wyciągnąć z niego konkretne pytania badawcze. Hipotezy natomiast muszą być wyraźnie powiązane z problemem badawczym i umożliwiać jego rozwiązanie lub przynajmniej dostarczyć nowych informacji na temat badanego zjawiska.

Zarówno problem badawczy, jak i hipotezy, powinny być oparte na solidnej podstawie teoretycznej, co oznacza, że badacz musi przeprowadzić dogłębną analizę literatury, aby zidentyfikować istniejące luki badawcze oraz zaproponować własne rozwiązania lub prognozy. To właśnie ten proces analizy pozwala na stworzenie wartościowej pracy magisterskiej, która nie tylko rozwiązuje konkretny problem, ale również wnosi wkład w rozwój danej dziedziny nauki.

Poniżej problemy i hipotezy badawcze z jednej z prac dyplomowych:

Moim głównym problemem jest pytanie o rodzaj współpracy rodziców z wychowawcą klasy oraz stopień uczestnictwa rodziców w edukacji dziecka. Do tak ujętego problemu badawczego sformułowałam następującą hipotezę roboczą, która „ jest wnioskiem z dotychczasowych obserwacji i doświadczeń badacza”(M. Łobocki 1982 str.77). Brzmi ona następująco: Współpraca rodziców z wychowawca klasy oraz stopień uczestnictwa rodziców w edukacji dziecka jest minimalny. Z uwagi na to, że problem główny i hipoteza robocza zawierają duży stopień ogólności wysunęłam problemy szczegółowe i odpowiadające im hipotezy.

Problemy szczegółowe:

1. Jaki jest wpływ rodziców na edukację dziecka?
2. Czy rodzice wiedzą jakich przedmiotów uczą się ich dzieci i kto je uczy?
3. Czy rodzice uczestniczą w organizowaniu zajęć pozalekcyjnych?
4. Na czym polega współpraca rodziców z wychowawca klasy i jak często do niej dochodzi?
5. Czy rodzice znają przepisy prawne określające ich status w szkole dziecka?
6. Czy uczeń, którego rodzice aktywnie uczestniczą w życiu szkolnym osiąga lepsze wyniki w nauce?
7. Czy pozycja społeczna i wykonywany zawód rodziców mają wpływ na ich kontakt ze szkołą dziecka?
8. Czy rodzice swoją działalnością pedagogiczną w szkole wnoszą coś nowego z życie dzieci?
9. Jaki wpływ na rozwój dziecka ma zaufanie do siebie rodziców i nauczycieli?
10. Czy rodzicom zależy na poprawie warunków nauczania dzieci, na modernizacji systemu edukacji. Czy jedynie zależy im, aby ich dziecko „radziło sobie” z nauką w obecnym systemie szkolnym?

Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie problemowe wyraża się w propozycjach odpowiedzi, które nazywamy hipotezami roboczymi, które „wiodą do poznania naukowego pod kątem przyjętych celów i są składnikiem metody naukowej” (W. Ciczkowski 1998 str.86).

„Hipoteza to stwierdzenie, co do którego istnieje pewne prawdopodobieństwo, ze stanowić będzie ono prawdziwe rozwiązanie postawionego problemu” (W. Ciczkowski 1998 str.86).

Pilch uważa hipotezę za „najważniejszą, umysłową technikę badawczą, która musi być poprzedzona rozeznaniem i studium z literatury” (W. Ciczkowski 1998 str. 86).

Hipotezy robocze do sformułowanych wcześnie pytań problemowych mają postać następującą :

1. Wpływ rodziców na edukację dziecka jest znikomy i ogranicza się do minimum.
2. Rodzice znają ogólnie przedmioty, których uczą się ich dzieci lecz nie wiedzą kto je prowadzi i jaki zakres materiału jest w danej chwili przerabiany.
3. Rodzice nie uczestniczą w organizowaniu zajęć pozalekcyjnych.
4. Współpraca rodziców z wychowawcą klasy polega na kontaktowaniu się na zebraniach zwanych wywiadówkami. Przeciętny rodzic pojawia się raz na półrocze na takim zebraniu.
5. Rodzice nie wiedzą nawet o istnieniu jakiegokolwiek zapisu prawnego dotyczącego ich osoby czy działalności w szkole dziecka.
6. Uczeń, którego rodzice aktywnie uczestniczą w życiu szkolnym osiągają lepsze wyniki w nauce.
7. Pozycja społeczna i wykonywany zawód rodziców mają wpływ na ich kontakt ze szkołą dziecka.
8. Rodzice swoją działalnością pedagogiczną nie wnoszą nic nowego w życie społeczności uczniowskiej, ponieważ powtarzają schematy działań swoich poprzedników.
9. Zaufanie jest podstawą do współpracy od, której należy rozpocząć edukację dziecka. Kiedy obie strony darzą się zaufaniem, mogą dostarczyć sobie wielu niezbędnych informacji o uczniu m.in. jakie ma trudności w przyswajaniu materiału, z jakimi przedmiotami sobie nie radzi. Rodzic może dostarczyć informacji o dziecku, o których nauczyciel nie wie np. o farmach wypoczynku, zainteresowaniach, mocnych stronach ucznia.
10. Nauczyciel zaś przez swoją wiedzę pedagogiczną może pomóc w wychowaniu dziecka, wskazać wzorzec postępowania.

Rodzice nie myślą o poprawieniu warunków nauczania i zmianie modelu wychowania szkolnego. Każdy chce jedynie aby dziecko skończyło daną szkołę i mogło dalej się uczyć.