Metody

Badania pedagogiczne są kluczowym elementem w rozwoju edukacji, umożliwiającym zrozumienie procesów dydaktycznych, identyfikację problemów i wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań. W artykule omówione zostaną metody, techniki oraz narzędzia badawcze stosowane w badaniach pedagogicznych, które mają na celu pogłębienie wiedzy w tej dziedzinie i przyczynienie się do poprawy jakości edukacji.

Metody badawcze w pedagogice można podzielić na dwie główne kategorie: ilościowe i jakościowe. Metody ilościowe koncentrują się na zbieraniu danych w formie liczbowej i ich statystycznej analizie. Są one szczególnie użyteczne w badaniach, które mają na celu mierzenie określonych zjawisk, porównywanie grup czy sprawdzanie hipotez. Wśród najczęściej stosowanych metod ilościowych w badaniach pedagogicznych znajdują się ankiety, eksperymenty oraz testy psychometryczne. Ankiety są popularnym narzędziem pozwalającym na zebranie dużej ilości danych od szerokiej grupy respondentów. Eksperymenty pedagogiczne, chociaż trudne do przeprowadzenia ze względu na etyczne i logistyczne wyzwania, pozwalają na kontrolowanie zmiennych i dokładne testowanie wpływu konkretnych interwencji edukacyjnych. Testy psychometryczne umożliwiają ocenę umiejętności, wiedzy lub cech osobowości uczniów w sposób obiektywny i standaryzowany.

Z kolei metody jakościowe skupiają się na zrozumieniu doświadczeń, perspektyw i procesów zachodzących w środowisku edukacyjnym. Główne techniki jakościowe obejmują wywiady, obserwacje i analizę dokumentów. Wywiady mogą być prowadzone w formie indywidualnej lub grupowej, umożliwiając badaczom zgłębianie subiektywnych doświadczeń i poglądów uczestników. Obserwacje, zarówno uczestniczące, jak i nieuczestniczące, pozwalają na bezpośrednie śledzenie zachowań i interakcji w naturalnym kontekście edukacyjnym. Analiza dokumentów, takich jak dzienniki uczniów, raporty szkolne czy plany lekcji, dostarcza cennych informacji o praktykach edukacyjnych i ich ewolucji w czasie.

Ważnym elementem badań pedagogicznych jest również triangulacja, czyli wykorzystanie różnych metod i technik badawczych w celu uzyskania pełniejszego obrazu badanego zjawiska. Triangulacja może przyjąć różne formy, takie jak triangulacja danych (zbieranie danych z różnych źródeł), triangulacja badaczy (zaangażowanie kilku badaczy w analizę danych) czy triangulacja metod (łącząc metody ilościowe i jakościowe). Dzięki temu możliwe jest zwiększenie wiarygodności i rzetelności wyników badania.

Narzędzia badawcze w badaniach pedagogicznych są różnorodne i zależą od przyjętych metod oraz celów badania. Wśród najczęściej stosowanych narzędzi znajdują się kwestionariusze, arkusze obserwacyjne, skale ocen, wywiady strukturalizowane i półstrukturalizowane, testy wiedzy i umiejętności, dzienniki badawcze oraz narzędzia do analizy statystycznej. Kwestionariusze mogą być wykorzystywane zarówno w badaniach ilościowych, jak i jakościowych, pozwalając na zebranie danych na temat opinii, postaw czy doświadczeń uczestników. Arkusze obserwacyjne są przydatne w badaniach terenowych, umożliwiając systematyczne rejestrowanie obserwowanych zachowań i interakcji. Skale ocen, takie jak skale Likerta, pozwalają na mierzenie natężenia określonych cech lub postaw.

Techniki analizy danych w badaniach pedagogicznych również różnią się w zależności od rodzaju zbieranych danych. Analiza ilościowa opiera się na technikach statystycznych, takich jak analiza regresji, analiza wariancji (ANOVA), testy t-studenta czy korelacje. Programy komputerowe, takie jak SPSS, SAS czy R, są często wykorzystywane do przeprowadzania zaawansowanych analiz statystycznych. W badaniach jakościowych analiza danych obejmuje takie techniki, jak analiza treści, analiza narracyjna, analiza dyskursu czy analiza fenomelogiczna. Oprogramowanie takie jak NVivo czy MAXQDA wspomaga proces kodowania i interpretacji danych jakościowych, umożliwiając badaczom organizację i analizę dużej ilości tekstu w sposób systematyczny.

Współczesne badania pedagogiczne coraz częściej wykorzystują również technologie cyfrowe, które oferują nowe możliwości zbierania i analizy danych. Narzędzia online, takie jak ankiety internetowe, platformy e-learningowe czy aplikacje mobilne, umożliwiają szybkie i efektywne zbieranie danych na szeroką skalę. Analiza danych z mediów społecznościowych, blogów edukacyjnych czy forów dyskusyjnych dostarcza cennych informacji o społecznych i kulturowych aspektach edukacji.

Badania pedagogiczne wykorzystują szeroki wachlarz metod, technik i narzędzi badawczych, które umożliwiają kompleksowe badanie procesów edukacyjnych. Wybór odpowiednich metod i narzędzi zależy od celów badania, rodzaju zbieranych danych oraz specyfiki badanego zjawiska. Kombinacja metod ilościowych i jakościowych, triangulacja oraz wykorzystanie nowoczesnych technologii stanowią kluczowe elementy współczesnych badań pedagogicznych, przyczyniając się do pogłębienia wiedzy i poprawy praktyki edukacyjnej.

Aby zrealizować postawione sobie cele, trzeba dobrać odpowiednie metody pracy, techniki i narzędzia badawcze.

Według T. Pilcha „metoda jest zespołem czynności i zabiegów zmierzających do poznawania określonego przedmiotu, jest to pewnego rodzaju charakter działania jaki podejmujemy dla zdobycia interesujących nas danych”[1].

Z metodami badawczymi w ścisłym związku pozostają techniki badawcze, które są według T. Pilcha „określonymi czynnościami służącymi do uzyskania pożądanych danych”[2].

Wszelkie techniki badawcze realizowane są przy pomocą narzędzi badawczych.

Pilch narzędzie badawcze określa jako „przedmiot służący do realizacji wybranej techniki badań” [3].

Podczas badania autor posłużył się następującymi metodami: ankieta

Ankieta jest według Pilcha „techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnianiu samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji pytań w obecności lub bez obecności ankietera”[4].

Pytania ankiety są zawsze konkretne, ścisłe i jedno problemowe. Najczęściej też są one zamknięte i zaopatrzone w zestaw wszystkich możliwych odpowiedzi. Dlatego też dotyczy najczęściej wąskiego zagadnienia bądź problemu szerszego rozbitego na kilka zagadnień szczegółowych.

[1] T. Pilch, Metodologia pedagogicznych badań środowiskowych, Wrocław 1971, s. 79

[2] T. Pilch, Metodologia pedagogicznych badań środowiskowych, Wrocław 1971, s. 79.

[3] T. Pilch, Metodologia pedagogicznych badań środowiskowych, Wrocław 1971, s. 79.

[4] T. Pilch, Metodologia pedagogicznych badań środowiskowych, Wrocław 1971, s. 80.

Metody, jak i techniki badań to sposoby postępowania naukowego, mające na celu rozwiązanie sformułowanego uprzednio problemu. Metody są ogólnie zalecanymi sposobami rozwiązywania nurtujących badacza problemów. Natomiast techniki odnoszą się do bardziej uszczegółowionych sposobów postępowania badawczego i faktycznie stosowanych w danej nauce. Są one także metodami badań, lecz nie w ogólnym, ale węższym znaczeniu tego słowa.^[1]

Można powiedzieć też, że metody badawcze w ich ogólnym znaczeniu są gatunkową nazwą określonych sposobów postępowania badawczego, a techniki badawcze odmianami tego rodzaju metod.^[2]

Techniki badawcze są zaś bliżej skonkretyzowanymi sposobami postępowania badawczego. Podporządkowane są metodom badawczym, pełniąc niejako wobec nich wyraźnie służebną rolę. Stanowią jakby „ostatni akord” danej metody badań, która jest dla nich zawsze istotnym punktem odniesienia i obejmuje kilka ich odmian.^[3]

Stosowanie jakościowych metod zbierania danych o faktach edukacyjnych łączy się z przebywaniem badacza w terenie, a więc w miejscach, gdzie toczy się codzienne życie badanych^[4].

W badaniach pedagogicznych istnieje wiele różnych klasyfikacji metod, technik i narzędzi badawczych. W pracy został wykorzystany podział wg Mieczysława Łobockiego^[5]:

1. Metody badań pedagogicznych:

• Obserwacja
• Eksperyment pedagogiczny
• Testy osiągnięć szkolnych
• Techniki socjometryczne
• Analiza treści
• Skale ocen
• Ankiety i kwestionariusze
• Rozmowa i wywiad

2. Techniki badań pedagogicznych:

• Techniki obserwacji:
• Techniki obserwacji dorywczej
• Technika dzienników obserwacyjnych
• Technika obserwacji kategoryzowanej
• Techniki eksperymentalne:
• Technika grup równoległych
• Technika rotacji
• Technika jednej grupy
• Techniki socjometryczne:
• Technika socjometryczna J. I. Moreno
• Technika „Zgadnij kto?”
• Plebiscyt życzliwości i niechęci
• Technika szeregowania rangowego
• Techniki analizy dokumentów:
• Analiza dzienników
• Analiza rysunków
• Analiza wypracowań

Po ustaleniu rodzaju zjawiska w rozwiązaniu problemu postawionego w pracy została wybrana metoda analizy treści. Analiza treści polega na zinterpretowaniu zawartych w nich treści pod kątem określonych celów badawczych, dostarcza cennych informacji o funkcjonowaniu, rodzajach działalności opiekuńczej, wychowawczej, edukacyjnej, społecznej, kulturowej czy innej. Zatem dokumentem nazywać będziemy każdą rzecz stanowiącą źródło informacji o przedmiotach, ludziach, faktach i zjawiskach.^[6] 

Techniką badań pedagogicznych, którą się posłużono była analiza dokumentów, ponieważ dzięki tej technice można w pełni poznać rolę reklamy społecznej jako narzędzia kampanii społecznej.

Dokumentem nazywa się utrwalony w sposób formalny (najczęściej urzędowy) wytwór ludzkiej działalności. Jest nim np. świadectwo szkolne, dziennik lekcyjny, dziennik urzędowy, zarządzenia wydawane przez oficjalne czynniki państwowe itp.^[7]

Odczytywanie informacji zawartych w dokumentach sprawia badaczom wiele trudności. Wynikają one z różnorodności treści w nich zawartych, co niekiedy czyni je mało zrozumiałymi. Zadaniem badacza jest dokonanie oceny dokumentów pod kątem ich autentyczności i wiarygodności oraz oddzielenie dokumentów autentycznych i prawdziwych od tych, które budzą wątpliwości bądź zostały opracowane w złej wierze. Każda dokonana ocena musi dotyczyć zawartych w nich treści^[8].

Analiza dokumentów na użytek badań pedagogicznych występuje także pod nazwą analizy wytworów pracy, jako wszelkie obiektywne przedmioty będące wynikiem ludzkiej działalności, związanej zarówno z nauką, działalnością kulturalną, życiem osobistym, jak i działalnością produkcyjną. Używana jest też nazwa analizy wytworów lub analizy prac własnych dzieci i młodzieży^{[9] [10]}.

W technice – analiza dokumentów wyróżnia się analizę jakościową i analizę ilościową. Analiza jakościowa opiera się na zasadach obowiązujących przy analizach historycznych i sprowadza się do wysuwania wniosków na podstawie zawartych w dokumentach informacji. Polega ona na poprawnym odczytaniu treści zawartych w dokumentach i subiektywnym ich zinterpretowaniu. W analizie takiej, badacz usiłuje nie tylko odpowiedzieć na pytanie, co autor dokumentu chciał przedstawić i naświetlić, ale także stara się odczytać informacje ukryte, niejawne i pisane „między wierszami”. Natomiast analiza ilościowa jest pozbawiona subiektywnego wartościowania i sprowadza się przede wszystkim do ilościowego opisu osób, rzeczy, procesów, faktów, słów, znaków, itp.

Przez analizę dokumentów rozumie się analizę wszelkich wytworów dzieci, młodzieży i dorosłych mogących „stanowić źródło informacji, na podstawie której można wydawać uzasadnione sądy o przedmiotach, ludziach i procesach”^[11].

Technice tej podlegają różnego rodzaju wytwory dzieci i nie tylko takie jak:

• listy,
• pamiętniki,
• rysunki,
• zeszyty szkolne,
• twórczość literacka,
• różne zapisy w dziennikach klasowych,
• roczniki statystyczne,
• sondaże.

Drugą techniką była technika wywiadu, ponieważ dzięki tej technice można uzupełnić informacje dotyczące RS. Nie wszystkie zjawiska można zaobserwować bezpośrednio, dlatego dla pozyskania danych, badacze muszą prowadzić rozmowy lub wywiady z ludźmi, pytając ich o określone zdarzenia, o opinie, poglądy, itp.^[12]. Wywiad jest rozmową badającego z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz. Wykorzystywany jest przy poznawaniu układów, charakteru i zależności środowiska wychowawczego, a także do poznawania wszelkiej problematyki środowiska i aspektów wychowania w środowisku społecznym.

Wywiad służy głównie do poznawania faktów, opinii i postaw danej zbiorowości. Materiał uzyskany drogą wywiadu pozwala ponadto na analizę układów i zależności między zjawiskami. Sprawność wywiadu i wartość uzyskanego materiału zależą od wielu czynników. Najważniejszym jednak warunkiem poprawnego przeprowadzenia wywiadu są właściwie przygotowane dyspozycje. Określa się je zazwyczaj mianem kwestionariusza. Ale dopiero wówczas słuszna jest taka nazwa, gdy jest to zestaw pytań, zbudowany według specjalnych zasad. Zdarza się jednak prowadzenie wywiadu tylko według pewnego planu w postaci dyspozycji do rozmowy nienarzucających ani kolejności, ani ścisłości w zadawaniu poszczególnych pytań. Tendencje panujące we współczesnej pedagogice zmierzają do opierania wywiadu na kwestionariuszu skategoryzowanym. Dla badań środowiskowych tendencja taka nie zawsze będzie najlepsza. Celem tych badań, jest bowiem możliwie wszechstronne i dogłębne poznanie istoty zjawisk wychowawczych zachodzących w środowisku. Do tego celu lepiej służą swobodne rozmowy według dyspozycji (pytania otwarte), które można ukierunkowywać. Można także zagadnienia przypadkowe, jeśli wydają się być ważne, rozwijać i uzyskiwać ich wszechstronniejsze naświetlenie.

Często jednak pewne sprawy wymagają precyzyjnego i konkretnego znania, czemu lepiej służy kwestionariusz skategoryzowany^[13].

Od innych technik badawczych wywiad odróżnia się tym, że:

1. w jego przeprowadzeniu uczestniczą co najmniej dwie osoby;
2. komunikowanie się podczas wywiadu jest ustne a nie za pomocą pisma i dlatego wywiad traktowany bywa jako rozmowa;
3. zapis wypowiedzi respondenta dokonuje osoba prowadząca wywiad;
4. w wywiadzie następuje proces wzajemnego oddziaływania osoby prowadzącej wywiad i respondenta^[14].

Narzędzie badawcze jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań w tym rozumieniu narzędziem badawczym będzie kwestionariusz wywiadu, magnetofon, dyktafon, arkusz obserwacyjny, a nawet ołówek^[15].

W poznaniu odpowiedzi na postawione problemy badawcze zostały skonstruowane dyspozycje do wywiadu z pracownikami agencji reklamowych tworzących reklamy społeczne. Dotyczyły one skuteczności, projektowania, a także przygotowywania reklam społecznych. Drugim narzędziem, którym się posłużono był arkusz obserwacji, którym zostały zebrane dane dotyczące reklam społecznych emitowanych przez telewizję w 2011 roku. A przede wszystkim dominujących form przekazu, najczęściej poruszanych tematów oraz wykorzystanych technik oddziaływania.

[1] Zob. S. Nowak, [w:] M. Łobocki (red.), Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2008, s. 27.

^[2] Zob. W. Zaczyński, [w:] M. Łobocki (red.), Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2008, s. 27.

^[3] Zob. M. Łobocki (red.), Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2008, s. 27.

^[4] Zob. M. Hammersley, P. Atkinson, Metody badań terenowych, przekład S. Dymczyk, [w:] Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Pedagogika, Warszawa 2003, s. 34.

^[5] Por. M. Łobocki (red.), Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2008, s. 29 – 30.

^[6] A. W. Maszke, Metody i techniki badań pedagogicznych, Rzeszów 2008, s. 252.

[7] Zob. Z. Kwieciński, B. Sliwerski (red.), Pedagogika, Warszawa 2003, s. 44.

^[8] Por. A. W. Maszke, Metody i techniki badań pedagogicznych, Rzeszów 2008, s. 255 – 256.

^[9]  Por. M. Łobocki (red.), Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2008, s. 111 – 112.

^[10] Zob. A. W. Maszke, Metody i techniki badań pedagogicznych, Rzeszów 2008, s. 257.

^[11] Zob. Z. Zaczyński, [w:] M. Łobocki (red.), Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2008, s. 112.

^[12] Zob. A. W. Maszke, Metody i techniki badań pedagogicznych, Rzeszów 2008, s. 220.

^[13] Por. T. Pilch (red.), Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s. 81 – 83.

^[14] Zob. A. W. Maszke, Metody i techniki badań pedagogicznych, Rzeszów 2008, s. 220.

^[15] Zob. T. Pilch (red.), Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s. 42.